Alsnog treinen over de Afsluitdijk?

Tussen 1927 in 1932 is als onderdeel van de Zuiderzeewerken tussen Noord-Holland en Friesland de 32 kilometer lange Afsluitdijk aangelegd. In de oorspronkelijke plannen voor de waterkering is ook de aanleg van een spoorwegverbinding opgenomen. De zogenaamde Zuiderzeespoorweg duikt dan al decennialang op in verschillende plannen voor de afdamming en drooglegging van de Zuiderzee. De nieuwe verbinding moet de reistijd tussen beide provincies aanzienlijk verkorten. Het tracé via de Afsluitdijk is gepland tussen de bestaande stations van Anna Paulowna en Harlingen.

Hoewel de Zuiderzeespoorweg pas aangelegd moet worden als de Afsluitdijk gereed is, wordt in de voorbereidingen al rekening gehouden met de nieuwe spoorlijn. Zo wordt de keileembult op het toenmalige eiland Wieringen ter hoogte van het geplande spoorwegtracé begin jaren ’20 al afgegraven tot op het niveau van Amsteldiepdijk en de Afsluitdijk. De keileem is in 1924 gebruikt bij de aanleg van de Amsteldiepdijk die min of meer als proefproject dient. Zowel op de Amsteldiepdijk als de Afsluitdijk is naast de enkelbaansweg een strook grond gereserveerd voor de geplande spoorlijn. Bij de sluizen aan beide zijden van de Afsluitdijk zijn bij de bouw al funderingen voor draaibruggen gemaakt.

De economische crisis in de jaren ’30 en Tweede Wereldoorlog zorgen ervoor dat voorlopig wordt afgezien van de aanleg van de spoorlijn. Wanneer de Flevopolders gereedkomen, komen deze in beeld voor een snellere verbinding tussen Amsterdam en de noordelijke provincies. In de jaren ’70 wordt de gereserveerde strook grond gebruikt voor de verbreding van de weg tot autosnelweg A7. De funderingen worden gebruikt voor de bouw van bruggen voor de extra rijbanen. De ingraving op Wieringen is daarentegen ten noorden van de provinciale weg N99 nog altijd in het landschap te zien.

Intussen ontstaan bij de aanleg van de Flevopolders plannen voor een rechtstreekse snelle spoorwegverbinding tussen Amsterdam, Lelystad, Emmeloord, Heerenveen, Drachten en Groningen. NS neemt de zogenaamde Zuiderzeelijn in 1989 op in het ambitieuze programma Rail ’21. Terwijl de Flevolijn tussen Weesp en Lelystad enkele jaren eerder gereed als conventionele spoorlijn in gebruik is genomen, wordt bij de Zuiderzeelijn onder andere gesproken over een magneetzweefbaan en een hogesnelheidslijn. De plannen zijn diverse keren afgeblazen. In november 2007 besluit de Tweede Kamer de spoorwegverbinding definitief niet aan te leggen. Als compensatie wordt de gereserveerde twee miljard euro geïnvesteerd in andere infrastructurele projecten in de noordelijke provincies. Zo is onder andere in 2012 de Hanzelijn tussen Lelystad en Zwolle in gebruik genomen. Ook de reactivering van de spoorlijn Zuidbroek – Veendam en de ongelijkvloerse kruising bij Herfte zijn met het vrijgekomen geld gefinancierd. Ook zijn er plannen om alsnog de een spoorlijn tussen Heerenveen en Groningen aan te leggen. Ook dit plan is uiteindelijk afgeblazen.

In 2018 worden de plannen voor de Zuiderzeelijn onder de naam Lelylijn een nieuw leven ingeblazen. Het beoogde tracé blijft grotendeels hetzelfde als in de oorspronkelijke plannen. Wel wordt de nadruk gelegd op een goede aansluiting op het Duitse spoorwegnet om zo rechtstreeks treinverkeer naar Bremen en Hamburg mogelijk te maken. Omdat de verbinding ook van belang is voor het goederenvervoer naar Noord Duitsland en Scandinavië wordt in de nieuwe plannen direct uitgegaan van de aanleg van een conventionele spoorlijn. De nieuwe spoorlijn moet ditmaal deel uitmaken van het ‘Deltaplan voor het noorden’. Dit plan is opgesteld om de bereikbaarheid van de noordelijke provincies te vergroten en zo werkgelegenheid en woningbouw te stimuleren. Als belangrijk argument wordt aangedragen dat Groningen, Friesland en een groot deel van Drenthe per spoor nog altijd alleen maar bereikbaar zijn via de oude Staatslijn via Meppel. Deze route is niet alleen relatief traag maar ook kwetsbaar omdat er bij calamiteiten geen alternatief is.

In oktober 2023 wordt bekend dat de Projectorganisatie Lelylijn naast de oorspronkelijke route diverse andere scenario’s voor een snelle railverbinding tussen de Randstad en de noordelijke provincies heeft onderzocht. Hierbij blijven drie routes over die verder onderzocht worden. Naast het tracé van de Zuiderzeelijn is er ook een route die vanaf Drachten afbuigt naar Assen. Beide routes maken gebruik van de relatief drukke Flevolijn. De derde en meest opvallende optie is om ruim honderd jaar na de oorspronkelijke plannen alsnog een spoorlijn over de Afsluitdijk aan te leggen die vervolgens via Leeuwarden naar Groningen loopt. Het nadeel is dat Emmeloord en Drachten bij deze laatste optie nog altijd verstoken blijven van een treinstation.

Hoewel de route via de Afsluitdijk geen tijdwinst oplevert, wil de Projectorganisatie Lelylijn deze wel als scenario meenemen in hun onderzoek, dit ook om een vergelijking met de twee andere routes te kunnen maken. De route maakt echter weinig kans aangezien de Noord-Hollandse spoorlijnen al druk bereden worden en de Friese en Groningse diesellijnen uitgebreid en geëlektrificeerd moeten worden. Bovendien is op de Afsluitdijk, die momenteel wordt versterkt, geen ruimte vrij voor een spoorlijn.