Twee jaar nadat NS in 1990 het laatste goederenvervoer tussen Veendam, Stadskanaal en Musselkanaal staakt, wordt de Stichting Stadskanaal Rail opgericht. De stichting start in 1994 met toeristische ritten op het 26 kilometer lange baanvak Veendam – Stadskanaal – Musselkanaal. In 2019 is het traject waarop de treinen rijden ingekort tot Veendam – Nieuw-Buinen.
In 1990 staakt NS het laatste goederenvervoer tussen Veendam, Stadskanaal en Musselkanaal. Om de spoorlijn als industrieel monument van de Veenkoloniën te behouden voor toeristische exploitatie is twee jaar later de Stichting Stadskanaal Rail opgericht. De afkorting STAR is een knipoog naar de spoorwegmaatschappij STAR die in 1924 de spoorlijn tussen Stadskanaal en Ter Apel Rijksgrens in gebruik neemt. De lijn is elf jaar na de opening alweer gesloten voor het reizigersvervoer. Terwijl het goederenvervoer tussen Musselkanaal en Ter Apel begin jaren ’70 verdwijnt en het baanvak niet veel later is opgebroken, duurt het nog tot 1990 tot NS ook het goederenvervoer naar Stadskanaal en Musselkanaal staakt. De museumlijn wordt gecompleteerd met de in 1910 door de NOLS in gebruik genomen verbinding tussen Veendam en Stadskanaal. Ook hier staakt NS in 1990 het goederenvervoer.
Ondanks dat de spoorlijn lange tijd in gebruik blijft, zijn behalve in Veendam alle stationsgebouwen langs de huidige museumlijn gesloopt. Ook alle andere bouwwerken, behalve de spoorwoning bij de brug over de inmiddels drooggelegde Tweede Exloërmond in Musselkanaal, zijn verdwenen.
Veendam – Stadskanaal
In 1910 neemt de NOLS de spoorlijn tussen Zuidbroek, Veendam en Stadskanaal in gebruik. Omdat tussen Zuidbroek en Veendam ook na 1990 nog regelmatig goederenvervoer plaatsvindt, begint de museumlijn in Veendam. Hier is nog altijd het oorspronkelijke stationsgebouw aanwezig. Het gebouw is inmiddels Rijksmonument en sinds 2005 eigendom van de STAR. Naast het originele perron langs het stationsgebouw heeft de STAR ook een klein emplacement voor het rangeren en omlopen van de locomotieven. Het emplacement is vrijgekomen nadat het reguliere goederenvervoer hier sinds 2011 geen gebruik meer van maakt.
Van de voormalige NOLS-lijn tussen Veendam en Stadskanaal zijn alle drie de originele tussenstops nog aanwezig. Het emplacement van Wildervank heeft nog vrijwel de originele opzet met een omloopspoor en een kopspoor. Sinds 1995 is ook weer een perron aanwezig. Het stationsgebouw is 1970 gesloopt.
In Bareveld stoppen de meeste treinen van de STAR alleen op verzoek. Het oorspronkelijke haltegebouw is in 1980 gesloopt. Decennia eerder is het emplacement al opgeruimd. De STAR heeft hier echter in 2007 weer een opstelspoor aangelegd. Direct na de halte steekt de spoorlijn via een hoge brug het Stadskanaal over. Hierna maakt het tracé een ruime boog richting de gelijknamige plaats.
Station Stadskanaal Pekelderweg is voor de Tweede Wereldoorlog het startpunt van de tramverbinding naar Winschoten. Bij het station is een ruim opgezet emplacement aangelegd dat in de jaren 1950 is opgebroken. De contouren zijn echter nog duidelijk zichtbaar zijn in het landschap. Het stationsgebouw is in 1970 gesloopt. De STAR heeft hier een passeerspoor aangelegd. Er is echter geen mogelijkheid om in- of uit te stappen.
In navolging van de reactivering van het reizigersvervoer tussen Zuidbroek en Veendam in 2011, sluiten de STAR, ProRail, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Arriva in maart 2019 een principe-akkoord voor het hervatten van het reizigersvervoer tussen Veendam en Stadskanaal. De lijn moet hiervoor compleet vernieuwd worden. Ook verdwijnen de tussenstops. Afgesproken is dat de STAR op zondagen tussen Veendam en Stadskanaal tussen de reguliere reizigerstreinen door kan blijven rijden. Het is nog niet bekend wanneer de verbouwing van de spoorlijn en het reizigersvervoer van start gaat.
Stadskanaal Hoofdstation
Bij de aanleg van de spoorwegen van de NOLS en STAR wordt Stadskanaal een aanzienlijk spoorwegknooppunt. Er komt een groot emplacement met de nodige bouwwerken. In de loop der jaren is het terrein aangepast aan de behoeftes. Ze verdwijnen de overbodige gebouwen, waaronder het stationsgebouw dat in 1979 gesloopt is. Bij de start van de museumlijn kan de STAR gebruikmaken van de resterende sporen. Voor de stalling van het materieel is een provisorische loods neergezet.
In 1997 neemt de STAR in Stadskanaal op de plek van het oude gebouw een compleet nieuw stationsgebouw in gebruik. Het gebouw is gebaseerd op de vroegere stationsgebouwen van de NOLS. Datzelfde jaar is ook de nieuwe werkplaats gereed. De daaropvolgende jaren is het emplacement aangevuld met onder andere een seinhuis, een watertoren en twee bakstenen loodsen. De rijtuigenloods naast het stationsgebouw is bovendien in gebruik als museum en vergaderzaal. Aan de oostzijde van het emplacement ligt een draaischijf. Deze is echter niet in gebruik.
Stadskanaal – Nieuw-Buinen
In de tijd dat Stadskanaal als langgerekt dorp langs het gelijknamige kanaal ontstaat, ligt het in twee gemeentes. Station Pekelderweg en het hoofdstation komen in de toenmalige gemeente Wildervank. Voor de inwoners van de gemeente Onstwedde neemt de STAR de stopplaats Stadskanaal Oost in gebruik. Hoewel het reizigersvervoer al na enkele jaren is gestaakt en de stopplaats geen goederenvervoer kent, blijft het stationsgebouw nog tot 1990 staan. Het enige dat nu nog aan de stopplaats herinnert is de Stationslaan die eindigt bij de nieuwbouwwoning die op de plek van het voormalige stationsgebouw staat.
Tussen Stadskanaal en Nieuw-Buinen kruist de spoorlijn een groot aantal zijkanalen die tussen het kanaal en het Drentse veengebied zijn aangelegd. Een groot deel van deze zogenaamde Monden is inmiddels weer (gedeeltelijk) gedempt. Verschillende spoorbruggen blijven echter bewaard. Bij de brug over de vroegere Tweede Exloërmond is de bijbehorende wachterswoning als een van de weinige originele bouwwerken van de STAR bewaard gebleven.
Net als Stadskanaal Oost, krijgt het Drentse Nieuw-Buinen een stopplaats aan de Groningse spoorlijn van de STAR. De komst van fabrieken van Philips zorgt er na de Tweede Wereldoorlog voor dat het emplacement is uitgebreid en er verschillende aansluitingen naar de fabrieken komen. Na het verdwijnen van de fabrieken is het emplacement weer grotendeels opgeruimd. Ook is ook hier het stationsgebouw in 1990 gesloopt. De STAR gebruikt voor de exploitatie van de museumlijn alleen een passeerspoor. Ook is nog een lang kopspoor aanwezig. Dit spoor is het restant van de vroegere spoorlijn naar de glasfabriek.
De STAR heeft Nieuw-Buinen in eerste instantie niet als stopplaats in de dienstregeling opgenomen. Wanneer de exploitatie van de museumlijn in 2018 wordt ingekort tot Nieuw-Buinen, krijgt het station een perron.
Nieuw-Buinen – Musselkanaal
De spoorlijn tussen Nieuw-Buinen en Musselkanaal ligt grotendeels langs de kaarsrechte Semslinie tussen Groningen en Drenthe. Het station Musselkanaal-Valthermond krijgt na het staken van het reizigersvervoer enkele aansluitingen voor het goederenvervoer, waaronder naar het spoordok. Terwijl de sporen hierna vrijwel in dezelfde opzet blijven liggen, is het stationsgebouw ook hier in 1985 gesloopt. Voor de exploitatie van de museumlijn legt de STAR een perron aan. Het eindpunt van de museumlijn komt onder de naam Musselkanaal in de dienstregeling.
Eind oktober 2018 staakt de STAR de exploitatie van baanvak Nieuw Buinen – Musselkanaal. Vanwege de slechte staat van de dwarsliggers en de spoordijk is de museumlijn sindsdien ingekort tot Nieuw-Buinen. De STAR heeft plannen om railfietsen op het traject naar Musselkanaal mogelijk te maken.
Materieelcollectie
De STAR is de laatst opgerichte museumspoorlijn in Nederland. Hierdoor is er nagenoeg geen historisch Nederlands spoorwegmaterieel meer beschikbaar. Voor het opzetten van de eerste ritten kan de STAR in het voorjaar van 1994 materieel van de opgeheven Duitse museumvereniging VEHE overnemen. De vier Oostenrijkse rijtuigen komen die zomer al achter een geleende loc van de MBS in actie. De bijbehorende stoomlocs Anna en Emma komen het daaropvolgende jaar in dienst. In 1996 volgt de, eveneens Duitse machine 52 8082.
De daaropvolgende jaren zijn nog verschillende Duitse stoom- en diesellocomotieven aan het materieelpark toegevoegd. Zo is de collectie in 2005 aangevuld met de 50 3645 en 52 8060 van de opgeheven Eisenbahnfreunde Walburg. Een jaar later neemt de STAR vijf historische Duitse passagiersrijtuigen uit 1905-1906 van de Westfälische Almetalbahn over.
De STAR heeft ook een bescheiden collectie Nederlands materieel. Zo schaft de stichting rond de eeuwwisseling drie dieselelektrische locomotoren aan. In 2012 neemt de STAR DE-loc 2278 van Stichting Museum Materieel Railion over. De locomotief blijft in de geel-grijze NS-kleurstelling.
Op de foto boven dit artikel rijdt STAR-loc 52 8060 op 2 augustus 2015 met een trein van Stadskanaal naar Musselkanaal over de karakteristieke brug over de Drouwenermond.