Rotterdam kent een dynamische spoorweggeschiedenis. Een groot deel van de oorspronkelijke spoorlijnen door de stad is in de loop der jaren gesloten en verlegd. De meest opvallende spoorwegwerken ontstaan door de aanleg van de staatslijn naar Dordrecht uit 1877 en de Hofpleinlijn uit 1908. Beide trajecten slingeren over kilometerslange viaducten door de stad. De twee imposante viaducten door de stad komen vrijwel ongeschonden uit de Tweede Wereldoorlog maar zijn respectievelijk in 1993 en 2010 voor het spoorvervoer gesloten. De hefbrug over de Koningshaven en het 1,9 kilometer lange viaduct van de Hofpleinlijn blijven bewaard en hebben inmiddels een monumentale status.
Viaduct Hofpleinlijn
Tussen 1905 en 1908 legt de Zuid-Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij tussen het nieuwe Rotterdamse station Hofplein en Scheveningen de eerste geëlektrificeerde spoorlijn van Nederland aan. De zogenaamde Hofpleinlijn groeit uit tot een belangrijke voorstadsverbinding. In 2006 is het baanvak omgebouwd tot RandstadRail-verbinding en zo onderdeel van het Rotterdamse metronetwerk. Voor de aansluiting op de rest van het metronetwerk wordt in augustus 2010 het Statenwegtracé tussen de halte Kleiweg en Rotterdam Centraal in gebruik genomen. Gelijktijdig komt na ruim honderd jaar een eind aan het spoorvervoer op de eerste kilometers van de Hofpleinlijn. Het betonnen viaduct waarover de Hofpleinlijn de eerste 1,9 kilometer door de stad slingert, heeft sinds 2002 de status van Rijksmonument. Vrijwel het gehele viaduct blijft behouden. Alleen de bogen over de A20 en de spoorlijn Utrecht – Rotterdam zijn in 2011 verwijderd. Ook de opvallend brede onderbouw van het emplacement van station Rotterdam Hofplein blijft bewaard. Terwijl het stationsgebouw in 1990 is gesloopt om ruimte te maken voor de aanleg van de Willemsspoortunnel, blijft het stationsgebouw van Rotterdam Bergweg uit 1960 bewaard.
Het viaduct slingert met bijna 200 bogen door verschillende wijken in Rotterdam Noord. Hoewel het de bedoeling is om de bogen open te houden, vestigen de eerste bedrijfjes en winkels zich al in 1907 onder het viaduct. Ook worden er verschillende bouwsels tegen het viaduct neergezet. De open constructie groeit hierdoor langzaam dicht. In 1959-1960 is het viaduct voor het eerst grondig gerestaureerd. Hierbij zijn het betonnen dek en de betonnen rand vernieuwd. Ook wordt het nieuwe stationsgebouw van de halte Rotterdam Bergweg in gebruik genomen.
In februari 2006 kopen Rotterdamse woningcorporaties het viaduct. Het projectbureau Hofbogen zorgt voor de organisatie van de transformatie en restauratie van het viaduct. Zo is het Hofpleinviaduct in de periode 2015-2019 zoveel mogelijk in oude glorie hersteld. Hierbij is vooral het betoncasco hersteld en zijn diverse verborgen originele puien weer zichtbaar gemaakt en gereconstrueerd.
In maart 2016 is de renovatie van het voormalige stationsgebouw Rotterdam Bergweg afgerond. Terwijl de gevels van het unieke gebouw uit 1960 zoveel mogelijk in oude staat worden teruggebracht, zijn de gesloten puien die over een lengte van vijf bogen onder de oorspronkelijke perrons liggen, vervangen door glazen wanden. In het gebouw zijn de meeste tussenwanden verwijderd. De oorspronkelijke trappen, waarvan die aan de westzijde nog uit de bouwperiode van de Hofbogen dateren, blijven bewaard. Nadat de renovatie is afgerond, krijgt het voormalige stationsgebouw een horecabestemming.
In januari 2017 start ProRail met het opruimen van de rails, dwarsliggers en ballast. Ook verdwijnen de meeste bovenleidingsportalen. De drie portalen ter hoogte van het voormalige station Bergweg blijven staan. Het gehele viaduct is na de verwijdering van de spoorlijn voorzien van nieuwe dakbedekking. Ook het perron en de overkapping van het voormalige Hofpleinstation krijgen een opknapbeurt. Begin 2018 zijn de werkzaamheden afgerond en is het dak klaar voor een nieuwe invulling. Het voormalige emplacement van station Hofplein is in juni dat jaar als eerste deel van het dak in gebruik genomen als het zogenaamde Luchtpark. Het overdekte perron biedt plaats voor evenementen. Naast de beide oude stationstrappen is het park ook vanuit de binnenstad en het stationsgebied toegankelijk via de Luchtsingel.
Zie ook de juli 2013-editie van het digitale magazine Retours voor meer informatie over de geschiedenis van het bijzondere Hofpleinlijnviaduct.
Op de foto’s hieronder een impressie van foodhall Station Bergweg waar nog diverse spoorse attributen, afkomstig van Rotterdam Centraal, aanwezig zijn, op 17 februari 2024.
Koningshavenbrug
Als onderdeel van de eerste staatsaanleg van spoorwegen door Nederland krijgt Rotterdam via Staatslijn I in 1877 een spoorwegverbinding met de zuidelijke provincies en België. Tot die tijd is de havenstad vanuit het zuiden alleen bereikbaar per veerboot. Uit diverse alternatieven kiest de Staat voor een spoorwegviaduct door de Rotterdamse binnenstad. Het luchtspoor krijgt de officiële bijnaam Binnenrotteviaduct. Voor de scheepvaart worden in de Wijnhaven en Koningshaven draaibruggen gebouwd. De draaibrug in de Koningshaven blijkt al snel te smal en is in 1927 vervangen door een hefbrug.
In 1993 komt een eind aan het Luchtspoor door de Rotterdamse binnenstad. Dat jaar wordt de Willemsspoortunnel in gebruik genomen. Als herinnering aan het Luchtspoor blijft De Hef in de Koningshaven samen met de twee vaste brugdelen uit 1877 behouden. Aan beide zijden van de brug zijn parken aangelegd. ‘Ons Park op het Noordereiland ligt gedeeltelijk op de oude spoordijk. Aan de noordzijde van het park blijft het bruggenhoofd bewaard. Aan de overzijde is in de Nieuwe Maas nog een brugpijler aanwezig.
In 2016 en 2017 is de complete Koningshavenbrug geschilderd. De brug is bovendien van ledverlichting voorzien. Hierdoor vormt De Hef niet alleen overdag maar ook ‘s-nachts een mosgroen icoon van de stad. Bovendien zorgt de verlichting ervoor dat elke avond om 22:00u en 23:00u een virtuele trein de stad uit rijdt. Om 22:05u en 23:05u rijdt de trein de stad weer in.
Zie voor meer spoorse restanten in de havenstad: De oude Rotterdamse havensporen
Op de foto boven dit artikel de in de voorgaande jaren opgeknapte mosgroene Koningshavenbrug als onderdeel van de skyline van Rotterdam op 15 september 2017.