Het Bels Lijntje

In oktober 1867 wordt de spoorlijn Tilburg – Turnhout in gebruik genomen. De lijn is vooral van belang voor het lokale vervoer. In 1898 is de lijn aan beide zijden van de grens genationaliseerd waardoor nieuwe kansen voor het internationale treinverkeer ontstaan. Datzelfde jaar begint ten zuiden van Baarle Nassau dan ook de aanleg van een imposant grensstation. Het complex Baarle Nassau Grens/Weelde Statie komt in 1906 in gebruik. Aan beide zijden van de grens komen grote rangeerterreinen met bijbehorende gebouwen. Voor het personeel komt aan beide zijden van de grens een groot aantal woningen. De Eerste Wereldoorlog en verregaande samenwerking tussen de spoorwegmaatschappijen zorgen ervoor dat de lijn vooral een regionale zijlijn blijft. In 1973, bijna veertig jaar na het staken van het reizigersvervoer, rijdt de laatste goederentrein tussen Tilburg en Turnhout.

Een jaar na het vertrek van de laatste goederentrein start de Stichting Stoomtrein Tilburg-Turnhout met toeristische ritten tussen Tilburg en de Belgische grens. De stichting gaat in 1982 failliet. Vijf jaar later is de spoorlijn opgebroken. In 1990 is vrijwel het complete tracé in gebruik genomen als doorgaande fietsroute. Langs de lijn komen diverse referenties naar het zogenaamde ‘Bels Lijntje’. Daarnaast staan langs het voormalige spoorwegtracé nog zes van de 28 dienstwoningen en ook de stationsgebouwen van Baarle Nassau en Weelde-Merksplas blijven bewaard. Van het imposante stationscomplex Baarle Nassau Grens/Weelde Statie blijft na het slopen van de laatste resten van het stationsgebouw eind jaren ’80 het grote eilandperron liggen. Ook een deel van de douaneloods en het goederenperron aan de Nederlandse zijde van de grens blijven bewaard. In het bos dat op de plaats van het emplacement is ontstaan, is ook de put van de draaischijf die bij de locomotiefloods lag, terug te vinden.

De foto’s op deze pagina zijn gemaakt op 29 september 2018, tenzij anders vermeld.

HET BELS LIJNTJE IN EN OM TILBURG

Het oorspronkelijke tracé van de spoorlijn naar Turnhout buigt vrijwel direct ten westen van het Tilburgse station naar het zuiden af richting Riel. Eind jaren ’50 zorgen de verhoging van het stationsemplacement en de uitbreidingsplannen van de stad ervoor dat het Bels Lijntje wordt vervangen door een nieuw tracé dat vanaf het huidige station Tilburg Universiteit anderhalve kilometer parallel aan de hoodspoorbaan ligt. Bij de noordwestelijke hoek van het landgoed Oude Warande buigt de lijn naar het zuiden af. De toenmalige goederenlijn en latere museumlijn gaat vervolgens met een ruime boog om de stad en sluit ten zuiden van de A58 weer op het oude tracé aan.

Het eerste deel van het oude tracé maakt in de jaren ’60 plaats voor het nieuwe goederenemplacement dat inmiddels alweer is opgebroken en plaats heeft gemaakt voor het Spoorpark. In het park ligt een reusachtige rits die, naast de verbinding in de wijk, ook de plek waar het Bels Lijntje jarenlang op het Nederlandse spoorwegnet aansluit, symboliseert. Ten westen van de Ringbaan West verdwijnt het voormalige spoorwegtracé onder de uitbreiding van de stad. Alleen bij de Palmenstraat blijft een kort stukje van het baanlichaam bewaard. Ten zuiden van de Bredaseweg is de Vierwindenlaan naast het vroegere spoorwegtracé aangelegd. Het oude baanlichaam verdwijnt in de aangrenzende tuinen. Tussen de Baronielaan en de A58 maakt het vroegere spoorwegtracé deel uit van een brede, kaarsrechte groenstrook tussen de nieuwbouwbuurten van ‘bloemkoolwijk’ De Blaak. Op het spoorwegtracé liggen afwisselend fiets- en al dan niet verharde wandelpaden. Ook tussen de A58 en de aansluiting op de rest van het Bels Lijntje vormt de oude spoordijk een onverhard wandelpad.

De eerste anderhalve kilometer van het tracé uit 1958 is nog duidelijk te herkennen aan de brede spoordijk van de spoorlijn Tilburg – Breda. Ter hoogte van de parkeerplaats van het landgoed Oude Warande buigt de oude spoorwegtracé van de hoofdlijn af en begint de doorgaande fietsroute die op het grootste deel van het Bels Lijntje is aangelegd. Ter hoogte van Hockeyclub Tilburg is een klein deel van het vroegere spoorwegtracé opgeofferd aan het sportpark. In 1971 komt ten zuiden van Tilburg het nieuwe tracé van de A58 in gebruik. De weg krijgt een relatief ruim viaduct over de spoorlijn en het naastgelegen Roseppad. Op het viaduct prijkt de naam Spoorlijnviaduct Tilburg – Baarle Nassau. Zo’n 300 meter ten zuiden van het viaduct gaat het fietspad over op het oorspronkelijke tracé van de spoorlijn. Naast enkele informatieborden zijn langs zowel het oude als het nieuwe tracé amper restanten van de spoorlijn terug te vinden. Langs het nieuwe tracé is echter vrijwel het complete NS-hekwerk met betonnen paaltjes en prikkeldraad nog aanwezig. Ter hoogte van de aansluiting van de nieuwe lijn op het oude tracé ligt tussen 1900 en 1942 de aansluiting van de goederenlijn naar Goirle. Ook de ligging van deze 3,5 kilometer lange spoorlijn is nog grotendeels te volgen.

RIEL – BAARLE NASSAU

Vanaf Tilburg vormt het Bels Lijntje sinds 1990 vrijwel onafgebroken de doorgaande fietsroute tussen Tilburg en Turnhout. Langs de route staan diverse informatiepanelen. In 2017 is de route ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de lijn voorzien van nieuwe bordjes. Zowel aan de noordzijde van Alphen als aan de noordzijde van Baarle Nassau verlaat het fietspad het oude tracé om met een viaduct het wegverkeer te kruisen. Tussen het voormalige station van Alphen en de rotonde in de N260 aan de zuidzijde van het dorp is het voormalige spoorwegtracé verdwenen door nieuwbouw van het bedrijventerrein. Alleen de straatnamen Bielzenspoor, Belsebaan en Overweg herinneren hier aan de spoorse geschiedenis van het terrein. In het dorp zelf blijft een dubbele commiezenwoning bewaard en staan op de plek van het voormalige station enkele herinneringen aan het spoorse verleden van de plaats. Het stationsgebouw is net als dat van Riel eind jaren ’60 gesloopt. Tussen Alphen en Baarle Nassau zijn drie wachterswoningen behouden.

Ondanks de aanleg van het fietspad zijn nog altijd enkele kilometerpalen uit de tijd van de Staatsspoorwegen en verschillende grensstenen van zowel de TT als de SS als NS langs het tracé terug te vinden. Bij het buurtschap Boshoven bevindt zich tussen de bewaarde kilometerpalen 16 en 17 het zogenaamde kilometermonument. Tussen beide palen zijn replica’s van hectometerpalen 16,1 en 16,4 t/m 16,9 teruggeplaatst in de vorm van beschilderde spoorstaven. De originele palen 16,2 en 16,3 zijn bovendien nog aanwezig en te herkennen aan het smallere profiel van de spoorstaaf waarop de kilometrering is geschilderd. Alle palen zijn bovendien voorzien van het openingsjaar van het Bels Lijntje, 1867.

In het dorp Baarle Nassau is het voormalige stationsgebouw samen met twee nabijgelegen dienstwoningen blijven staan. Het stationsgebouw is na een brand opgeknapt en enigszins verbouwd. Wachterswoning 23 en de voormalige commiezenwoning zijn vrijwel in de oorspronkelijke staat bewaard.

BAARLE NASSAU GRENS/WEELDE STATIE

Bij de aanleg van de spoorlijn vormen Baarle Nassau en Weelde-Merksplas de grensstations. Beide lage langgerekte stationsgebouwen zijn van hetzelfde ontwerp en kennen diverse ruimtes voor de douanefaciliteiten. Aan beide zijden van de gebouwen bevindt zich een woning. In 1906 neemt het station Baarle Nassau Grens/Weelde Statie de douanetaken van beide stationsgebouwen over. Station Weelde-Merksplas dat 750 meter ten zuiden van het nieuwe grensstation ligt, is hierbij direct gesloten. Op het nieuwe drie kilometer lange emplacement komt een eilandperron met een stationsgebouw van 167 meter lang en anderhalve verdieping hoog. De Nederlands-Belgische grens loopt halverwege dwars door het gebouw. Het moderne stationsgebouw is aan beide zijden gespiegeld uitgevoerd en zo doelmatig mogelijk ingericht.

Naast het stationsgebouw kent het grenscomplex alleen al in Nederland een douane-goederenloods van 150 meter lang, een locomotiefdepot met polygonale loods en draaischijf en ruimte voor acht locomotieven. De voorziening is nodig omdat locomotieven de grens niet passeren. Ook staan er drie seinhuizen. Aan beide zijden van de grens komt een uitgebreid emplacement met dertig tot veertig sporen. De oorspronkelijke plannen bevatten zelfs nog meer sporen.

Het verwachte doorgaande treinverkeer komt echter nooit echt van de grond en nog geen dertig jaar na de opening begint de sanering van het emplacement. Terwijl de eerste sporen vanaf begin jaren ’30 zijn opgebroken, verdwijnen de meeste gebouwen tussen 1940 en 1960. Met het staken van de stoomtractie is in 1957 ook de draaischijf verwijderd. Enkele jaren later is het desolate stationsgebouw grotendeels gesloopt. Alleen de twee eindgebouwen blijven staan. Na het staken van het goederenvervoer in 1973 ligt aan de Belgische zijde nog slechts één spoor. Aan de Nederlandse zijde is nog een omploopspoor aanwezig dat later door de SSTT is gebruikt.

Grote delen van het emplacement raken overwoekerd door bomen en struiken. Op een deel van het Nederlandse emplacement komen bedrijfsgebouwen. Een ander deel is inmiddels in gebruik als tuin of landbouwgrond. Het westelijke deel van het Nederlandse emplacement is ter hoogte van de voormalige locomotiefloods en opstelsporen redelijk vrij gehouden van lage begroeiing en in gebruik als wandelbos. Hier zijn ook de restanten van de draaischijf terug te vinden. Ook het grote eilandperron blijft bewaard. Wel zijn de tegels verwijderd en ontstaat op veel plekken dichte begroeiing. Het perron is in september 2017 ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het Bels Lijntje ter hoogte van de grens opgeschoond om plaats te maken voor twee replica’s van de spanten die tot in de jaren ’50 de stationskap dragen. Het Belgische deel van het emplacement is niet voor publiek toegankelijk.

Terwijl het immense emplacement grotendeels in een bos verandert, blijven de vele woningen voor het spoorweg- en douanepersoneel bewaard. Terwijl het buurtschap Baarle Grens in Nederland slechts enkele straten met huizen kent, ontstaat aan de Belgische zijde van het station een compleet dorp. Het dorp Weelde Station kent naast diverse dienstwoningen ook al snel een kerk en een school. Ook is na enkele jaren een klooster bij het dorp gebouwd. In de loop der jaren groeit het dorp verder en komen er diverse winkels en andere voorzieningen bij.