De spoorlijn van Leeuwarden naar Sneek en Stavoren is als onderdeel van de derde staatsaanleg van spoorwegen in Nederland in de jaren ’80 van de 18e eeuw aangelegd. De vijftig kilometer lange spoorlijn sluit in Stavoren aan op de veerdienst naar Enkhuizen, dat eveneens tijdens de derde staatsaanleg op het Nederlandse spoorwegnet is aangesloten. In 1890 gaat de exploitatie van de spoorlijn Leeuwarden – Stavoren van de Staatsspoorwegen over naar de HSM. De spoorwegmaatschappij rijdt dan al tussen Amsterdam en Enkhuizen. De spoorwegmaatschappij biedt de daaropvolgende decennia via Stavoren en Enkhuizen een belangrijke concurrerende verbinding tussen Friesland en Amsterdam. Nadat de Afsluitdijk gereed is, neemt het belang van de spoorlijn snel af en resteert een regionale zijlijn die diverse keren met sluiting is bedreigd.
In juni 1883 nemen de Staatsspoorwegen het baanvak Leeuwarden – Sneek in gebruik. In november 1885 volgt het resterende traject naar Stavoren. Een half jaar later start de veerdienst tussen Stavoren en Enkhuizen. De veerponten worden gefinancierd door de HSM. Terwijl de ponten in Enkhuizen aansluiten op de treinen van de spoorwegmaatschappij, laat de aansluiting in Stavoren te wensen over. De staatslijn wordt namelijk geëxploiteerd door de concurrerende Staatsspoorwegen. In 1890 gaat de exploitatie van de verbinding over naar de HSM en kan de spoorwegmaatschappij een aantrekkelijke verbinding tussen Friesland en Amsterdam bieden. De HSM neemt in 1896 de exploitatie van de veerdienst tussen Stavoren en Enkhuizen over. De veerverbinding is al snel een belangrijke concurrent van de spoorwegverbinding via Zwolle.
Wanneer de spoorwegmaatschappijen rond 1917 intensiever gaan samenwerken, neemt het belang van de goederenponten al snel af. De passagiersschepen blijven echter nog altijd in trek. De opening van de Afsluitdijk in 1933 zorgt er echter voor dat de veerdienst min of meer overbodig is. Het duurt hierna echter nog dertig jaar tot NS de exploitatie van de verbinding staakt. De vaarverbinding blijft hierna als toeristische attractie bestaan en vaart tussen april en oktober nog altijd enkele keren per dag.
Door de komst van de Afsluitdijk is de spoorlijn tussen Leeuwarden en Stavoren sinds de jaren ’30 één van de minst rendabele verbindingen van het Nederlandse spoorwegnet. Om de treindienst te versnellen sluit NS in 1938, met uitzondering van Sneek, alle stations tussen Leeuwarden en Workum. Later vinden nog diverse saneringen en vereenvoudigingen van de exploitatie van het baanvak plaats. Zo maakt de stoomtractie begin jaren ’50 plaats voor de exploitatie met dieselelektrisch stroomlijnmaterieel.
Onder andere door de opkomst van de personenauto en de sluiting van de Limburgse mijnen komt het vervoer per spoor in de loop van de jaren ’60 opnieuw in zwaar weer. NS stelt deze periode voor om vijftien van de meest onrendabele spoorlijnen te sluiten. Hieronder valt ook het baanvak tussen Sneek en Stavoren. Later wordt besloten de vaste kosten van de spoorlijn aanzienlijk te verlagen. Zo wordt de beveiliging van het baanvak Workum – Stavoren eind 1970 tijdens de daluren uitgeschakeld zodat op Stavoren geen personeel meer aanwezig hoeft te zijn. De daaropvolgende jaren zijn de emplacementen gesaneerd, de inefficiënte stationsgebouwen gesloopt en is de beveiliging nog verder vereenvoudigd. Om meer reizigers te trekken, opent NS in 1973 de nieuwe voorstadshalte Sneek Noord. Ook neemt de vervoerder station Mantgum weer in gebruik.
In 1999 neemt NoordNed de exploitatie van het baanvak over van NS. Vier jaar later neemt Arriva alle aandelen van het bedrijf over en in 2005 verdwijnt de merknaam NoordNed.
In de periode 2023-2024 wordt het stationsemplacement van Leeuwarden vernieuwd. Hierbij worden de spoorlijnen naar Harlingen en Sneek tot aan de brug over het Van Harinxmakanaal geëlektrificeerd. Hierdoor kunnen de WINK-treinstellen bij vertrek vanuit Leeuwarden over een afstand van zo’n twee kilometer gebruikmaken van de bovenleiding om zo tot de dienstregelingssnelheid te komen.
Dienstregeling
In eerste instantie rijden de Staatsspoorwegen dagelijks slechts enkele stoptreinen tussen Leeuwarden en Stavoren. De treinen geven geen aansluiting op de veerboten vanuit Enkhuizen. Na lang onderhandelen gaat uiteindelijk in aansluiting op de veerboten een sneltrein rijden. Vanaf de overname door de HSM verzorgt de spoorwegmaatschappij dagelijks enkele snelle aansluitende diensten tussen Leeuwarden en Amsterdam. De dienstregeling is aangevuld met enkele stoptreinen tussen Leeuwarden en Stavoren die geen aansluiting op een veerdienst hebben. Ook rijden enkele pendeltreinen tussen Leeuwarden en Sneek. In de daaropvolgende decennia breidt de HSM de dienstregeling verder uit. In de jaren ’20 rijden dagelijks zelfs twee treinen vanuit Duitsland via Groningen naar Stavoren met aansluiting op de veerdienst naar Enkhuizen.
Na de Tweede Wereldoorlog rijdt NS tussen Leeuwarden en Stavoren min of meer in een twee-uurdienst. In de loop der jaren rijdt in de spits elk uur een trein. Tussen Leeuwarden en Sneek is de dienstregeling aangevuld tot een volledige uurdienst. In de spits rijden nog enkele extra treinen tussen beide stations. Het duurt nog tot de nieuwe dienstregeling bij Spoorslag ’70 tot de treinen tussen Leeuwarden en Stavoren in een volledige uurdienst rijden. Tussen Leeuwarden en Sneek rijdt bovendien voortaan elk uur een extra pendeltrein.
Vanaf december 2010 laat Arriva op werkdagen elk uur drie treinen tussen Leeuwarden en Sneek rijden. Eenmaal per uur rijdt een trein door naar Stavoren. In december 2022 brengt Arriva de treindienst tussen Leeuwarden en Sneek weer terug naar een halfuursdienst. Een jaar later rijdt de vervoerder tijdens de spits in de drukste richting een extra halfuursdienst. Deze treinen stoppen niet in Mantgum.
Materieelinzet
Ondanks de opkomst van de goedkope motortractie in de jaren ’30 rijdt NS nog tot in de jaren ’50 met stoomtractie op de voormalige staatslijn. In de zomer 1953 wordt het eerste Plan X-materieel tussen Leeuwarden en Sneek geïntroduceerd. In het daaropvolgende jaar worden alle treinen met de Blauwe Engelen gereden.
In februari 1983 wordt de treindienst overgenomen door het nieuwe Wadlopermaterieel dat speciaal voor de exploitatie van de onrendabele noordelijke nevenlijnen is ontwikkeld. Tijdens de revisie van het DH-materieel rijdt van eind 1996 tot juni 1997 tijdelijk het dan gloednieuwe Dieselmaterieel ’90 tussen Leeuwarden en Stavoren.
In juli 2007 nemen de GTW-treinstellen van Arriva de treindienst tussen Leeuwarden en Stavoren over van de Wadlopers. Vanaf april 2021 zet de vervoerder WINK-treinstellen op de verbinding in.
De HSM neemt in 1896 de exploitatie van de veerdienst tussen Stavoren en Enkhuizen voor eigen rekening. Drie jaar later neemt de spoorwegmaatschappij een stoompont met twee sporen en plaats voor dertien goederenwagons in gebruik. In 1902 wordt wegens groot succes een tweede pont in gebruik genomen en zeven jaar later volgt de derde. Wanneer de spoorwegmaatschappijen rond 1917 intensiever gaan samenwerken, raken de goederenponten min of meer overbodig. Het duurt echter nog tot 1936 wanneer de laatste goederenpont buiten gebruik gaat. Ook de veerponten voor passagiers blijven varen. In 1923 neemt de HSM zelfs een derde passagiersschip in gebruik. Na de opening van de Afsluitdijk in 1933 en de opkomst van het busvervoer en het particuliere autobezit neemt het aantal passagiers snel af. Vanaf 1963 wordt de dienst niet meer voor rekening van NS geëxploiteerd. De boten varen echter tussen april en oktober nog altijd enkele keren per dag, voornamelijk als toeristische attractie.
In 1976 wordt de Projectgroep Exploitatie Nevenlijnen opgericht. De werkgroep doet studie naar een zo economisch mogelijke exploitatievorm op de zogenaamde noordelijke nevenlijnen. Hierbij is onder andere gekeken naar de voor- en nadelen van de exploitatie met spoorwegmaterieel ten opzichte van autobussen. Eén van de belangrijkste besluiten, naast de handhaving van het reizigersvervoer op de zes spoorlijnen, is de aanschaf van het relatief goedkope Wadlopermaterieel.
Op de foto boven dit artikel is is GTW-treinstel 238 van Arriva op 8 mei 2016 bij Hindeloopen onderweg van Leeuwarden naar Stavoren.